Jak zmienić testament?
Testament to w świetle polskiego prawa jedyna czynność, która pozwala rozporządzić majątkiem na wypadek śmierci. Tym samym sporządzenie testamentu to czynność o szczególnym znaczeniu i doniosłości. Z uwagi na daleko idące skutki, winno być w związku z tym poprzedzone starannym namysłem, analizą sytuacji, a najlepiej również konsultacją z prawnikiem, tak, by w możliwie najlepszy sposób ująć w testamencie naszą ostatnią wolę.
Okoliczność, iż sporządzenie testamentu winno być poprzedzone stosownym przygotowaniem, nie zmienia jednak faktu, iż – z różnych przyczyn – może po naszej stronie powstać wola zmiany jego treści. Nowy członek rodziny, kłótnia z potencjalnym spadkobiercą (lub przeciwnie – zażegnanie sporu), nowy składnik majątku (lub jego utrata) – te i inne sytuacje mogą sprawiać, iż wcześniej uczynione rozporządzenie testamentowe przestaje spełniać nasze zamierzenia. W takiej sytuacji pozostaje zmienić testament.
Regulacja procedury modyfikacji testamentu została zamieszczona w art. 946 i 947 KC.
Odwołanie testamentu
Zgodnie z pierwszym z wymienionych przepisów:
„Odwołanie testamentu może nastąpić bądź w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament, bądź też w ten sposób, że w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień.”
Przepis ten dotyczy wprawdzie przede wszystkim odwołania testamentu, jednakże trzeba zdać sobie sprawę, iż każde odwołanie wcześniejszego rozporządzenia faktycznie jest równocześnie zmianą. Nawet bowiem jeśli spadkodawca ograniczy się jedynie do uchylenia sporządzonego testamentu, nie wskazując, co ma się stać po jego śmierci z jego majątkiem, w sposób dorozumiany będzie to stanowiło o wyborze ustawowych zasad dziedziczenia.
Zniszczenie testamentu lub zmiany w treści
Najbardziej chyba wymowną formą odwołania testamentu jest jego zniszczenie bądź pozbawienie cech ważności. Co ważne, takie działanie musi być podjęte w zamiarze odwołania testamentu. Jeśli więc testator przypadkowo, nieświadomie zniszczy testament – to nie będzie to oznaczało jego odwołania. Oczywiście, będzie to związane z poważnymi trudnościami i wymagać będzie specjalnej procedury związanej z odtworzeniem jego treści. Co równie istotne, zniszczenie bądź pozbawienie cech ważności winno dotyczyć oryginału testamentu, nie zaś jego kopii (choć w stosunku do testamentu notarialnego przyjmuje się, iż wystarczające będzie zniszczenie wypisu).
Testator, zamiast niszczyć testament, może również poczynić w nim zmiany, z których będzie jasno wynikała wola odwołania testamentu. Może to być np. uczynienie dopisku o treści „odwołuję ten testament”.
Nowy testament wskazujący na odwołanie poprzednich
Innym rozwiązaniem, które może zastosować spadkodawca, jest sporządzenie nowego testamentu, w którym wyraźnie odniesie się do treści testamentów wcześniejszych. W najprostszym układzie spadkodawca w testamencie odwołującym może zawrzeć jedynie oświadczenie o odwołaniu poprzedniego testamentu, nie dokonując nowych rozrządzeń - zastosowanie znajdą wtedy ustawowe reguły dziedziczenia.
Nie ma przy tym wymogu, by forma czynności odwołującej testament była tożsama z formą, w jakiej został sporządzony testament odwoływany. Nie ma więc przeszkód prawnych, by np. testament notarialny został odwołany testamentem sporządzonym ręcznie (holograficznym). Nie ma również konieczności posłużenia się przez spadkodawcę jakimkolwiek specyficznym sformułowaniem lub słowem – ważne jest jedynie, by w jasny sposób ujawnił swoją wolę co do odwołania testamentów.
Odwołanie może przy tym jednego testamentu, kilku z nich, jak również wszystkich wcześniej sporządzonych. Może ono konsekwentnie dotyczyć całego testamentu, jak też tylko poszczególnych zawartych w nim rozrządzeń. Wydaje się też oczywiste, iż odwołanie może dotyczyć jedynie testamentów sporządzonych w przeszłości, a nie może się odnosić do tych, które dopiero powstaną.
Dość specyficznym problemem jest sytuacja związana z odwołaniem testamentu, który sam w sobie odwoływał inny testament. Spadkodawca sporządził więc testament A, który następnie został odwołany przez niego testamentem B. Z kolei testament C odwołał testament B. Czy w takiej sytuacji testament A odzyskuje skuteczność? Pomimo pewnych kontrowersji należy stwierdzić, iż "odwołanie testamentu odwołującego nie przywraca skuteczności testamentu pierwotnie odwołanego" (post. SN z 8.1.2002 r., I CKN 482/00; podobnie: post. SN z 28.1.2009 r., IV CSK 355/08).
Nowy testament niewskazujący na odwołanie poprzednich
Relatywnie najbardziej problematyczną i otwartą na interpretacje formą zmiany testamentu jest sporządzenie testamentu nowego, w którym nie znajdzie się żadne odniesienie do testamentów poprzednich. Ustawodawca wyraźnie dopuszcza taką sytuację, wprowadzając dla niej specjalną regulację w art. 947 KC, zgodnie z którym:
„Jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, ulegają odwołaniu tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu.”
Oznacza to, że nowy testament może – ale nie musi – w sposób dorozumiany odwoływać testamenty poprzednie. Będzie tak się działo jednak jedynie w odniesieniu do tych postanowień testamentów poprzednich, które są nie do pogodzenia z treścią nowego testamentu.
Pojęcie postanowienie nie do pogodzenia nie zostało przy tym bliżej wyjaśnione i jest otwarte na interpretację. Nierzadko bardzo trudne będzie ustalenie, czy i w jakim zakresie postanowienia testamentów są ze sobą sprzeczne, a w jakim się uzupełniają.
Przykładowo, jeśli spadkodawca w testamencie I powołuje do spadku osobę A, a w testamencie II (późniejszym) osobę B, to teoretycznie rozważać można dwa podejścia: w jednym do całości spadku należałoby powołać osobę B, w drugim – osoby A i B dziedziczyłyby po ½. Problem nie jest jedynie teoretyczny i praktyka dostarcza wielu przykładów rozrządzeń, których wzajemny stosunek jest co najmniej dyskusyjny. Każdorazowo wymagałoby to przeprowadzenia skrupulatnej wykładni testamentu i ustalenia rzeczywistej woli spadkodawcy, co z oczywistych względów (spadkodawca przecież nie żyje…) jest niejednokrotnie zadanie trudnym.
Jak widać, nawet zagadnienie tak pozornie proste jak zmiana testamentu może wywoływać problemy interpretacyjne i być źródłem komplikacji. Tym bardziej jako potencjalny spadkodawca już na etapie sporządzania testamentu warto skorzystać z pomocy profesjonalisty. Z kolei w roli spadkobiercy warto mieć na względzie powyższe uwagi co do wzajemnych relacji kilku testamentów.